Rozdzielność majątkowa – informacje podstawowe
W praktyce funkcjonowania Kancelarii Adwokackiej coraz częściej napotykany jest problem doboru właściwego ustroju majątkowego małżeńskiego. Narzeczeni często konsultują z Adwokatem swoją sytuację faktyczną i finansową, by właściwie ukształtować stosunki gospodarcze pomiędzy nimi. Szczególną atencją cieszy się aktualnie ustrój rozdzielności majątkowej jako potencjalnie najbardziej odpowiadający aktualnym warunkom rynkowym a nawet osobistym.
Już w tym miejscu wypada wspomnieć, że jeżeli narzeczeni nie dokonają innego wyboru, to z chwilą zawarcia małżeństwa powstanie między nimi z mocy ustawy wspólność majątkowa – art. 31 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2019 r. poz. 2086 t.j. z późn. zm.), dalej także „k.r.o.”. W ustroju tym występują trzy masy majątkowe, tj. majątek osobisty żony, majątek osobisty męża oraz majątek wspólny. Majątek wspólny obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie istnienia ustroju wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, w szczególności wynagrodzenie za pracę praz dochody z działalności zarobkowej każdego z małżonków a także dochody z majątku wspólnego i z majątku osobistego każdego z małżonków. Z kolei do majątków odrębnych każdego z małżonków należą przedmioty i prawa wymienione w art. 33 k.r.o., m.in. przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, czy przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków. Trudności rodzić może ustalenie przynależności składników materialnych do właściwej masy majątkowej. Stąd też w judykaturze zaakcentowano istnienie domniemania faktycznego przynależności składników do majątku wspólnego małżonków. Przykładowo w postanowieniu z dnia 6 lutego 2003 roku w sprawie o sygn. akt IV CKN 1721/00 (LEX nr 78276) Sąd Najwyższy stwierdził, że w obowiązującym systemie prawa rodzinnego można przyjąć domniemanie faktyczne (art. 231 k.p.c.), że przedmioty nabyte w trakcie trwania wspólności małżeńskiej przez jednego z małżonków, zostały nabyte z majątku dorobkowego – na rzecz małżeńskiej wspólności majątkowej (por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2004 roku II CK 397/03, LEX nr 174133; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2012 r. II CSK 363/11, LEX nr 1211142). Istnienie niniejszego domniemania powoduje, że nabycie przedmiotu do majątku osobistego musi wynikać nie tylko z jednoznacznego oświadczenia współmałżonka, ale także – i to przede wszystkim – z całokształtu okoliczności istotnych prawnie z punktu widzenia przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17maja 1985 roku III CRN 119/85, OSPiKA 1986/9–10, poz. 185).
Prima facie nasuwające się wątpliwości dotyczące ewentualnych przyszłych sporów co do przynależności danego przedmiotu czy to do majątku osobistego jednego z małżonków, czy do majątku wspólnego, powodują, że przyszli małżonkowie coraz chętniej korzystają z innych form ustroju małżeńskiego. Takowych rozterek z pewnością brak będzie w przypadku, gdy małżonkowie decydują się poddać ich stosunki gospodarcze pod ustrój rozdzielności majątkowej. Bowiem wówczas nie powstaje masa w postaci majątku wspólnego, lecz istnieją jedynie dwa majątki odrębne, czyli majątek osobisty żony oraz majątek osobisty męża. Oznacza to, że wszystkie przedmioty nabyte przez jednego z małżonków w czasie istnienia małżeństwa, uzyskane wynagrodzenie za pracę oraz osiągnięte dochody należą wyłącznie do niego. Każdy z małżonków może oczywiście samodzielnie zarządzać swoim majątkiem (art. 511 k.r.o.).
W tym miejscu jawi się pytanie, w jaki sposób oraz kiedy można ustanowić rozdzielność majątkową? Można tego dokonać na dwa sposoby. Po pierwsze, istnieje możliwość zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej. Zgodnie z art. 47 § 1 k.r.o. małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa). Podkreślić należy, że kontrakt ten może zostać winien zostać zawarty przed notariuszem, tj. w formie aktu notarialnego. Umowa majątkowa małżeńska może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej. Po drugie, z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej – art. 52 § 1 k.r.o. Doktryna i orzecznictwo wypracowały przykładowy katalog „ważnych powodów”, do którego należą m.in. separacja faktyczna małżonków, trudności w zarządzaniu majątkiem wspólnym, zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków. Niemniej jednak rozdzielność majątkowa nie może być ustanowiona, gdy jej podstawę miałaby stanowić li tylko trudna sytuacja finansowa małżonków, czy też jednego z małżonków (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2000 roku I CKN 293/00, LEX nr 51332). Wartym dodania jest, że ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może żądać także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu (art. 52 § 1a i § 2 k.r.o.). Rozdzielność majątkową można ustanowić zarówno przed zawarciem związku małżeńskiego jak i po ślubie. Narzeczeni mogą jeszcze przed złożeniem oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński zawrzeć intercyzę (przyp. umowę majątkową małżeńską), na podstawie której ich przyszłe stosunku majątkowe poddane zostaną pod ustrój rozdzielności majątkowej. Rozdzielność majątkowa w trakcie małżeństwa może zostać ustanowiona zarówno na podstawie umowy jak i w drodze orzeczenia sądowego.
Zastosowanie przez małżonków ustroju rozdzielności majątkowej jest zalecane co do zasady w dwóch sytuacjach. Przede wszystkim, gdy jeden z małżonków prowadzi działalność gospodarczą obarczoną dużą dozą ryzyka finansowego. Wobec faktu, ze brak jest majątku wspólnego potencjalni wierzyciele mogą skierować egzekucję wyłącznie do majątku dłużnika. Po wtóre, rozdzielność majątkowa winna zostać ustanowiona, gdy jeden z małżonków ma tendencję do trwonienia majątku lub nieczynienia oszczędności. W grę wchodzić mogą także pozagospodarcze powody ustanowienia tego ustroju majątkowego, np. chęć zachowania niezależności majątkowej, czy obawy przed długotrwałym postępowaniem o podział majątku wspólnego po orzeczeniu rozwodu. Rozdzielność majątkowa nie jest zalecana, gdy narzeczeni lub małżonkowie prowadzą tzw. „tradycyjny model rodziny”, czyli gdy jeden z małżonków osiąga dochody celem utrzymania rodziny, zaś drugi poświęca się obowiązkom domowym i wychowaniu wspólnych małoletnich dzieci. Jednakże w tym miejscy należy zasygnalizować, że możliwe jest ustanowienie ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków – art. 512 i nst. k.r.o.
Warto także skupić się na innych skutkach rozdzielności majątkowe aniżeli tylko na fakcie, iż w wyniku jej ustanowienia brak jest masy majątkowej w postaci majątku wspólnego. Ustrój rozdzielności pozostaje bez wpływu na możliwość wystąpienia z roszczeniami dotyczącymi obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny, czy wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innych należności do rąk drugiego małżonka (art. 27 i 28 k.r.o.). Rozdzielność majątkowa nie wpływa również na kwestie dziedziczenia. Porządek dziedziczenia zostaje zachowany niezależnie od tego, czy pomiędzy małżonkami występował ustrój wspólności lub rozdzielności majątkowej. Implikuje to twierdzenie, że Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego małżonka przechodzą z chwilą jego śmierci na drugiego małżonka zgodnie z reżimem dziedziczenia ustawowego lub testamentowego.
Adwokat Mateusz Budziarek
